Aruz ölçüsü nedir, nasıl bulunur ve nerelerde kullanılır?

Eğitim ve Öğretim Türk Dili ve Edebiyatı
, , , ,
1

Aruz ölçüsü hakkında pek bilgim yok ve merak ediyorum; Aruz ölçüsü tam olarak nedir? Nasıl kullanılır? Ayrıca Aruz ölçüsünün belirli bir formülü var mı ve bu formül nasıl çalışır? En çok hangi alanlarda veya türlerde kullanılır?

2

Aruz Ölçüsü Nedir?

Tanımı

Aruz ölçüsü, özellikle Arap, Fars ve Türk edebiyatında şiirlerin ölçülmesi için kullanılan bir vezin (ölçü) sistemidir. Hece sayısı yerine hecelerin uzunluk ve kısalık durumlarına dayanır. Bu ölçü, klasik edebiyatta neredeyse tüm şiirler için kullanılmış ve belirli bir kalıba veya kurala göre dizilmiştir.

Aruz Ölçüsü Nasıl Bulunur?

Hecelerin Uzunluk ve Kısalık Durumu

Aruz ölçüsünde en temel birim hecedir. Heceler, uzun (kapalı) ve kısa (açık) olmak üzere ikiye ayrılır:

  • Kısa (açık) heceler: Tek ünlü harften oluşur veya ünlü ile biter (örnek: a, e, o).
  • Uzun (kapalı) heceler: Ünsüz ile biter (örnek: al, en, ol).

Aruz Kalıpları

Aruz ölçüsünde şiirler belirli kalıp ve vezinlere göre yazılır. Bu vezinler, belirli bir dize yapısı oluşturur ve hecelerin düzenine dayanır. Örneğin bazı yaygın aruz kalıpları:

  • Fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl: (u - u - u - u -)
  • Mefâ’ilün mefâ’ilün mefâ’ilün mefâ’il: (u - u - u - u -)

Örnek Şiirde Aruz

Bir şiirde aruz ölçüsünü bulmak için aşağıdaki adımlar takip edilebilir:

  1. Heceleri belirleyin ve uzun/kısa durumlarına göre sınıflandırın.
  2. Hecelerin düzenini ve uyumunu kontrol edin.
  3. Kalıba göre dizeyi ayırabilmek için hecelerin dağılımını gözden geçirin.

Örnek:
“Bin cefâ-yı dîdeyim, yâre vefâ-yı dîdeyim”
Bu dizede haneler “bin-ce-fâ-yı-dî-de-yim, yâ-re-ve-fâ-yı-dî-de-yim” olarak ayrılabilir ve kısa-uzun durumlarına bakılabilir.

Aruz Ölçüsünün Kullanım Alanları

Edebiyat Türleri

Aruz ölçüsü, divan edebiyatı türlerindeki şiirlerde yaygın olarak kullanılır:

  • Kasideler: Uzun ve belirli bir kafiye şeması izleyen övgü şiirleri.
  • Gazeller: Aşk, doğa ve güzellik temalarını işleyen kısa şiirler.
  • Mesneviler: Uzun, epik ve farklı konuları işlemede kullanılan şiirler.

Coğrafi Kullanımları

Aruz ölçüsü başlıca üç büyük kültürde köklü bir şekilde kullanılmıştır:

  • Arap Edebiyatı: Aruz ölçüsü Arap şiirinin temel yapısını oluşturur.
  • Fars Edebiyatı: Araplardan alınan bu sistem Fars şiirinde de uygulanmıştır.
  • Türk Edebiyatı: Türkler, İslamiyet’in kabulünden sonra bu ölçüyü benimsediler, özellikle de Osmanlı dönemi boyunca.

Aruz Ölçüsünün Formülü

Aruz ölçüsünün belirlenmesi, belirli kalıpların ve vezinlerin uygulanması ile yapılır. Bu kalıplar şablon niteliğindedir ve şiir hanelerinin uyumlu olup olmadığını kontrol eder.

Örneğin,

Fe'ûlün fe'ûlün fe'ûlün fe'ûl
[u - | u - | u - | u -]

Bu kalıba uygun bir dizenin heceleri uzun ve kısalık durumuna göre uygun şekilde sıralanmalıdır.

Terimler

Hece

Hece: Bir kelimenin, bir seferde seslendirilirken ağzın bir açılış-kapanış hareketi kadar süren bölümü.

Vezin

Vezin: Şiirde belirli bir ritim ve ölçü sağlayan hece düzeni veya kalıbı.

Divan Edebiyatı

Divan Edebiyatı: Türk edebiyatının İslamiyet etkisi altında Arap ve Fars kültüründen aldığı unsurlar ile gelişmiş kısmı. 13. yüzyıldan itibaren yoğun olarak kullanılmıştır.

Bu bilgiler ışığında Aruz ölçüsünün ne olduğuna, nasıl belirlendiğine ve kullanılabileceği alanlara dair kapsamlı bir fikir sahibi olabilirsiniz.