Mezopotamya medeniyetleri nelerdir ve tarih boyunca nasıl bir gelişim gösterdiler?

Tarih
, , , , , , ,
1

Mezopotamya bölgesi, tarih boyunca pek çok medeniyete ev sahipliği yapmış bir coğrafyadır. Bu bölgede hangi medeniyetler bulunuyordu ve bu medeniyetler tarihsel süreç içerisinde nasıl bir gelişim ve dönüşüm göstermişlerdir? Özellikle bu medeniyetlerin sosyal, ekonomik ve kültürel yapıları hakkında ne tür bilgiler bulunmaktadır?

2

Mezopotamya Medeniyetleri: Tarih Boyunca Gelişimleri ve Mirasları

1. Giriş: Mezopotamya’nın Tanımı ve Önemi

Mezopotamya terimi, Yunanca kökenli olup “nehirler arası ülke” anlamına gelmektedir ve Fırat ile Dicle nehirleri arasında yer alan bölgeyi ifade eder. Coğrafi olarak, günümüz Irak topraklarının büyük bir kısmını, Suriye, Türkiye ve İran’ın bazı bölgelerini kapsamaktadır. Sıkça “Medeniyetin Beşiği” olarak anılan bu bölge, kent merkezlerinin, tarımın, yazının ve diğer önemli gelişmelerin ilk ortaya çıktığı yer olması nedeniyle büyük bir tarihi öneme sahiptir.

Mezopotamya, MÖ 10.000 civarında Neolitik Devrim’in en erken gelişmelerine sahne olmuştur. Sümerler, Akadlar, Babiller ve Asurlular gibi dünyanın en eski ve en etkili medeniyetlerine ev sahipliği yapmıştır. Bu medeniyetler, sonraki uygarlıkların temellerini atan çeşitli alanlarda öncü ilerlemeler kaydetmişlerdir.

Bu raporun amacı, Mezopotamya’da gelişen başlıca medeniyetlere kapsamlı bir genel bakış sunmaktır. Bu medeniyetlerin kronolojik gelişimleri ve zaman içindeki coğrafi dağılımları incelenecektir. Ayrıca, sosyal, ekonomik ve kültürel yapıları analiz edilecek, aralarındaki etkileşimler, yükseliş ve çöküş nedenleri ve modern dünya üzerindeki kalıcı mirasları araştırılacaktır.

2. Mezopotamya Medeniyetlerinde Kronolojik Bir Yolculuk:

  • Tarih Öncesi Temeller:
    • Çanak Çömleksiz Neolitik (yaklaşık MÖ 10.000–7000) ve Çanak Çömlekli Neolitik (yaklaşık MÖ 7000–5500): Kuzey Mezopotamya’da ilk tarım toplulukları kurulmuş, bu da bölgedeki Neolitik Devrim’in başlangıcını işaret etmiştir. Jarmo’da ilk evcilleştirilmiş tahılların (buğday ve arpa) ve hayvanların (koyun, keçi, domuz ve sığır) kanıtları bulunmuştur. Yiyecek hazırlama ve saklama için kullanılan en eski çanak çömlek üretimi ortaya çıkmıştır.
    • Kalkolitik Dönem (yaklaşık MÖ 5500–3000): Taş aletlerin yanı sıra bakırın kullanımının yaygınlaştığı dönemdir.
      • Hassuna kültürü (Kuzey Mezopotamya, yaklaşık MÖ 6900–6500): Kazınmış çizgilerle süslenmiş kendine özgü çanak çömlekleriyle bilinir.
      • Halaf kültürü (Kuzeybatı Mezopotamya, yaklaşık MÖ 6500–5500): Çanak çömleklerde ayrıntılı çok renkli geometrik tasarımlar, metal bilgisi. Erken idari kontrolü düşündüren oyulmuş damga mühürlerinin kil baskıları bulunmuştur.
      • Samarra kültürü (Orta Mezopotamya, kuzeyde yaklaşık MÖ 7000–6300, genel olarak MÖ 5500–4800): Ayrıntılı tasarımlara sahip boyalı çanak çömlekler, Hassuna ve erken Ubaid ile kısmen örtüşmektedir.
      • Ubaid kültürü (Güney Mezopotamya, yaklaşık MÖ 6200–4000, kuzeye yayılımı yaklaşık MÖ 5500–4000): Yavaş tekerlek üzerinde yapılan kendine özgü boyalı çanak çömlekler, sonunda Mezopotamya ve ötesine yayılmıştır. Eridu’da giderek daha büyük kerpiç tapınakların inşası. Güney Mezopotamya’daki ilk yerleşim, sulama tarımına öncülük eden çiftçiler tarafından Eridu’da kurulmuştur.
  • Şehir Devletlerinin Yükselişi:
    • Uruk Dönemi (yaklaşık MÖ 4000–3100): Özellikle güney Mezopotamya’da ilk şehir devletlerinin ve şehirleşmenin ortaya çıkışı. Karmaşık yönetim ve muhtemelen Sümerlere ait yazının (‘proto-çivi yazısı’) icadı. Hızlı tekerlek veya kalıp üzerinde seri üretilen çanak çömlekler. Daha küçük Ubaid köyleri yerini daha az sayıda ancak daha büyük yerleşimlere bırakmış, Uruk önemli bir kentsel merkez haline gelmiştir. Kuzey Mezopotamya’daki Tell Brak da bir metropol haline gelmiştir.
    • Cemdet Nasr Dönemi (yaklaşık MÖ 3100–2900): Uruk ağlarının bozulması, yazının evrimi.
  • Erken Hanedanlar Dönemi (yaklaşık MÖ 2900–2350): Şehir devletlerinin artan önemi, Ur’dan arkaik metinler. Kiş, Uruk, Ur, Lagaş, Asmar, Mari ve Umma gibi şehir devletleri öne çıkmıştır. Toprak ve su hakları konusunda şehir devletleri arasında çatışmalar yaygınlaşmıştır. Rahiplerin ve kralların önemli otoriteye sahip olduğu teokratik yönetim.
  • İlk İmparatorluk: Akad Hanedanlığı (yaklaşık MÖ 2350–2150): Akadlı Sargon, Sümer şehir devletlerini fethederek dünyanın ilk imparatorluğunu kurmuştur. Akad dili önem kazanmıştır. İmparatorluk, Mezopotamya ve Levant ile Anadolu’nun bazı bölgelerine kadar uzanmıştır. Akad yönetimi, anıtlar ve ticaret ağlarıyla karakterize edilmiştir. İç çatışmalar, dış saldırılar (Gutiler) ve muhtemelen kuraklık nedeniyle gerileme.
  • Yeni Sümer Dönemi: Ur’un Üçüncü Hanedanlığı (Ur III) (yaklaşık MÖ 2112–2004): Akad İmparatorluğu ve Gutiler yönetiminden sonra Sümerlerin yeniden canlanması. Kültürel ve ekonomik refah dönemi. Ur-Nammu tarafından Ur Büyük Zigguratı’nın inşası. Amorite akınları ve Elamilerin fethiyle çöküş.
  • Eski Babil Dönemi (yaklaşık MÖ 2004–1595): Amorite etkisinin yükselişi ve Sumulael ve Hammurabi gibi hükümdarlar altında Babil şehrinin yükselişi. Hammurabi’nin hükümdarlığı, önemli bir imparatorluğun ve Hammurabi Kanunları’nın yaratılmasıyla bir zirveye ulaşmıştır. Kısa ömürlü imparatorluk, Hammurabi’nin ölümünden sonra çökmüş, ardından Hitit baskını gelmiştir.
  • Kassit ve Orta Asur Dönemleri (sırasıyla yaklaşık MÖ 1475–1155 ve yaklaşık MÖ 1350–1000): Başlangıçta göçebe bir halk olan Kassitler, Babil kültürüne uyum sağlayarak Babil’i yönetmişlerdir. Kuzeydeki Asur, bir toprak devleti olarak genişlemiş, özellikle I. Tukulti-Ninurta döneminde önemli bir siyasi ve askeri güç haline gelmiştir.
  • Demir Çağı İmparatorlukları:
    • Yeni Asur İmparatorluğu (yaklaşık MÖ 900–612): Asur kralları büyük bir yayılma başlatmış, Mezopotamya, Anadolu’nun bazı bölgeleri ve kısa bir süre için Mısır’ı fethederek antik Yakın Doğu’nun baskın gücü haline gelmişlerdir. Askeri gücü ve yenilikleriyle bilinir. Ninova’nın MÖ 612’de düşüşü, Asur hakimiyetinin sonunu işaret etmiş, bu düşüşe Babil ve Med ittifakı ve muhtemelen kuraklık neden olmuştur.
    • Yeni Babil İmparatorluğu (yaklaşık MÖ 625–539): Babilliler, Asur’un düşüşünden sonra iktidarı ele geçirmiş, Nabopolassar ve II. Nebukadnezar gibi hükümdarlar altında bir yüzyıl boyunca bölgeye hakim olmuşlardır. II. Nebukadnezar, fetihleri ve Babil’in Asma Bahçeleri ile tanınır. Babil’in MÖ 539’da Büyük Kiros liderliğindeki Pers İmparatorluğu’na düşüşü.
  • Pers ve Helenistik Dönemler (sırasıyla yaklaşık MÖ 538–331 ve MÖ 330–yaklaşık 150): Mezopotamya, Ahameniş Pers İmparatorluğu’na dahil edilmiştir. MÖ 332’de Büyük İskender tarafından fethedilmiş, ardından Seleukos Hanedanlığı yönetimi gelmiştir.

Tablo: Başlıca Mezopotamya Medeniyetleri ve Dönemleri

Medeniyet/Kültür Yaklaşık Hüküm Sürme Dönemi Başlıca Özellikler
Çanak Çömleksiz Neolitik MÖ 10.000–7000 İlk tarım toplulukları, hayvanların evcilleştirilmesi
Çanak Çömlekli Neolitik MÖ 7000–5500 İlk çanak çömlek üretimi
Hassuna Kültürü MÖ 6900–6500 Kendine özgü kazınmış çanak çömlekler
Halaf Kültürü MÖ 6500–5500 Çok renkli geometrik desenli çanak çömlekler, metal bilgisi
Samarra Kültürü MÖ 5500–4800 Ayrıntılı desenli boyalı çanak çömlekler
Ubaid Kültürü MÖ 6200–4000 Yavaş tekerlek üzerinde boyalı çanak çömlekler, ilk tapınaklar
Uruk Dönemi MÖ 4000–3100 İlk şehir devletleri, çivi yazısının icadı
Cemdet Nasr Dönemi MÖ 3100–2900 Uruk ağlarının bozulması, yazının evrimi
Erken Hanedanlar Dönemi MÖ 2900–2350 Şehir devletlerinin önemi, şehirler arası çatışmalar
Akad Hanedanlığı MÖ 2350–2150 Dünyanın ilk imparatorluğu, Akad dilinin yükselişi
Ur’un Üçüncü Hanedanlığı MÖ 2112–2004 Sümerlerin yeniden canlanması, ekonomik refah
Eski Babil Dönemi MÖ 2004–1595 Hammurabi’nin yükselişi ve kanunları
Kassit Dönemi MÖ 1475–1155 Kassitlerin Babil’i yönetimi
Orta Asur Dönemi MÖ 1350–1000 Asur’un bölgesel güç olarak yükselişi
Yeni Asur İmparatorluğu MÖ 900–612 Asur’un Yakın Doğu’ya hakimiyeti, askeri güç
Yeni Babil İmparatorluğu MÖ 625–539 Babil’in yeniden yükselişi, II. Nebukadnezar
Pers İmparatorluğu MÖ 538–331 Mezopotamya’nın Pers hakimiyetine girmesi
Helenistik Dönem MÖ 330–yaklaşık 150 Mezopotamya’nın Büyük İskender ve Seleukoslar tarafından yönetimi

3. Değişen Kumlar: Coğrafi Dağılım ve Sınır Değişiklikleri

  • Çekirdek Bölgeler:
    • Sümer: Başlıca olarak güney Mezopotamya’da, Dicle ve Fırat nehirleri arasındaki alüvyonlu ovada yer almaktaydı. Başlıca şehirleri arasında Ur, Uruk, Eridu, Kiş, Lagaş ve Nippur bulunmaktaydı.
    • Akad: Kuzey Mezopotamya’da, Dicle ve Fırat nehirlerinin birleştiği noktaya yakın bir konumda yer almaktaydı. Başkent Akad şehrinin kesin konumu hala tartışılmaktadır.
    • Babil: Başlangıçta daha küçük bir şehir devleti olan Babil, Hammurabi döneminde güney Mezopotamya’da yükselmiş ve eski Sümer ve Akad topraklarının büyük bir bölümünü kapsamıştır. Başlıca şehri Fırat Nehri kıyısında yer alan Babil’di.
    • Asur: Kuzey Mezopotamya’da, Yukarı Dicle Nehri vadisinde yer almaktaydı. Başlıca şehirleri arasında Asur, Ninova ve Nimrud bulunmaktaydı.
  • Sınırların Evrimi:
    • Sümer’in ilk şehir devletleri, genellikle ana kentsel alanları ve çevresindeki tarım arazileriyle sınırlı bir toprak kontrolüne sahipti.
    • Akad İmparatorluğu, Mezopotamya’nın ilk kez tek bir yönetim altında önemli ölçüde birleşmesini işaret etmiş ve etkisi çekirdek Akad topraklarının ötesine, Sümer ve çevresindeki bölgeleri de kapsayacak şekilde genişlemiştir.
    • Hammurabi dönemindeki Eski Babil İmparatorluğu, güney Mezopotamya üzerindeki kontrolü daha da sağlamlaştırmış ve komşu bölgelere doğru genişlemiştir.
    • Asur İmparatorluğu, Yeni Asur dönemi boyunca Mısır’dan İran’a kadar uzanan geniş bir alanı kontrol ettiği zirveye ulaşarak önemli toprak genişlemelerine tanık olmuştur.
    • Yeni Babil İmparatorluğu, güçlü olmasına rağmen, Asur İmparatorluğu’na kıyasla nispeten daha kısa bir hakimiyet dönemine ve daha küçük bir toprak genişliğine sahipti ve öncelikle Mezopotamya ve Levant’ın bazı bölgelerine odaklanmıştı.
    • Sonraki Pers ve Helenistik yönetimler, Mezopotamya’yı başkentleri bölge dışında olan daha büyük imparatorlukların altına sokmuş ve bu da idari sınırların değişmesine yol açmıştır.

4. Toplumun Dokusu: Sosyal Yapılar ve Örgütlenme

  • Sosyal Hiyerarşiler ve Sınıf Sistemleri:
    • Sümer Toplumu: Genellikle dört ana sınıfa ayrılırdı: rahipler, üst sınıf (krallar, toprak sahipleri, devlet görevlileri, zengin tüccarlar ve yüksek rütbeli askeri yetkililer dahil), alt sınıf (çiftçiler, zanaatkarlar, dükkan sahipleri, tüccarlar, balıkçılar, doktorlar, askerler, mimarlar ve yazıcılar dahil) ve köleler (çoğunlukla savaş esirleri veya borçlarını ödeyemeyenler). Rahip-kral en yüksek rütbeye sahipti. Tapınaklar merkezi bir rol oynamış, rahipler önemli bir nüfuz sahibi olmuştur. Sosyal statü hiyerarşikti ve genellikle zenginlik ve mülkiyetle belirlenirdi.
    • Babil Toplumu: Kralın en üstte olduğu, ardından aristokratlar, özgür vatandaşlar ve kölelerin geldiği benzer bir hiyerarşik yapıya sahipti. Hammurabi Kanunları, cezalardaki sosyal eşitsizlikleri yansıtmıştır.
    • Asur Toplumu: Savaş ve askeri güce verilen önem, askeri liderlerin yüksek statüye sahip olduğu sosyal hiyerarşiyi şekillendirmiş olabilir.
  • Aile Yaşamı, Cinsiyet Rolleri ve Sosyal Gelenekler:
    • Aile: Sosyal istikrar için temel birim olarak kabul edilir, genellikle kıdemli erkeğin hane reisi olduğu ataerkil bir yapıya sahipti. Geniş aileler yaygındı. Evlilikler tipik olarak düzenlenirdi. Özellikle erkek varislerin önemi büyüktü.
    • Cinsiyet Rolleri: Erkekler genellikle kadınlardan daha ayrıcalıklı konumlara sahipti. Bununla birlikte, erken Sümer’de kadınlar, sonraki Mezopotamya’ya göre daha fazla hakka sahipti, toprak sahibi olabilir, tüccar ve zanaatkar olarak çalışabilir ve hatta rahibe olarak etkili pozisyonlarda bulunabilirlerdi. Babil’de kadınların mülk sahibi olma ve iş yapma gibi bazı yasal hakları vardı.
    • Sosyal Gelenekler: Topluluk yaşamı önemliydi, üyeler birlikte çalışırdı. Festivaller ve dini ritüeller sosyal uyumda önemli bir rol oynardı.
  • Yönetim Biçimleri ve İdari Yapı:
    • Erken Sümer şehir devletleri genellikle rahip-krallar (ensi ve lugal) tarafından yönetilen teokrasilerdi ve siyasi ve dini otoriteyi birleştirirlerdi. Özgür erkek vatandaşlardan oluşan meclislerin bir miktar etkisi vardı.
    • İmparatorlukların yükselişi, krallar veya imparatorlar altında daha merkezi yönetim biçimlerinin gelişmesine yol açtı. Akad İmparatorluğu, atanmış valilerle bürokratik bir yönetim uyguladı.
    • Hammurabi Kanunları, yasaları kodlaştırmak ve daha standart bir adalet sistemi kurmak için erken bir girişimi temsil eder.
    • Asur İmparatorluğu, geniş topraklar üzerinde atanmış valiler ve sürgün uygulaması yoluyla etkin askeri örgütlenmesi ve merkezi kontrolü ile bilinirdi.

5. İlerlemenin Motoru: Ekonomik Faaliyetler ve Gelişim

  • Tarımın Önceliği:
    • Tarım, özellikle güney Mezopotamya’da kurak iklim nedeniyle büyük ölçüde sulamaya dayanan Mezopotamya ekonomisinin temelini oluşturuyordu.
    • Kanallar, barajlar ve rezervuarlar içeren karmaşık sulama sistemleri geliştirilmiş ve organize işgücü ile sürdürülmüştür.
    • Başlıca ürünler arasında arpa, buğday, hurma, soğan, sarımsak, marul, pırasa ve hardal bulunuyordu. Arpa, tuzlanmaya karşı toleransı nedeniyle temel ürün haline geldi.
    • Sığır, koyun, keçi, domuz ve eşek gibi hayvanların evcilleştirilmesi, tarım ve ulaşımda önemli bir rol oynamıştır.
    • Toprak sahipliği değişkenlik gösteriyordu; tapınaklar ve soylular genellikle büyük arazilere sahipken, bazı sıradan vatandaşlar da toprak sahibiydi.
  • Ticaretin Gelişimi:
    • Mezopotamya, metal, kereste ve taş gibi temel kaynaklardan yoksundu, bu da ticareti bu malları edinmek için hayati hale getiriyordu.
    • Umman, Arabistan, Anadolu, İndus Vadisi, Mısır ve İran gibi bölgelere ulaşan geniş ticaret ağları geliştirilmiştir.
    • Başlıca ticaret malları arasında yün, tekstil, arpa, yağ, bronz süs eşyaları (ihraç edilenler) ve metaller, kereste, değerli taşlar, bakır, altın, lapis lazuli, fildişi, tütsü (ithal edilenler) bulunuyordu.
    • Ticaret, kültürel ve teknolojik alışverişi kolaylaştırdı.
    • Tekerlek ve yelkenin gelişimi, mal taşımacılığına yardımcı oldu.
    • Başlangıçta takas sistemi kullanılmış, daha sonra gümüş, arpa ve sığır para birimi olarak hizmet etmiştir.
  • Zanaat Uzmanlaşması ve Sanatkarlık Rolü:
    • Şehirleşme, tarımın ötesinde çömlekçiler, metal işçileri, dokumacılar, dericiler, marangozlar, kuyumcular ve daha fazlası dahil olmak üzere uzmanlaşmış mesleklerin ortaya çıkmasına yol açtı.
    • Zanaatkarlar genellikle meslek sınıfları veya loncalar halinde örgütlenirlerdi.
    • Tapınak atölyeleri mal üretiminde önemli bir rol oynadı.
    • Özellikle bronz ve daha sonra demir olmak üzere metal işçiliğindeki gelişmeler, daha güçlü alet ve silahların üretimine yol açtı.
  • Tapınakların ve Dini Kurumların Ekonomik Etkisi:
    • Tapınaklar sadece dini merkezler değil, aynı zamanda toprak sahibi, sanayi yöneticisi, ticaretle uğraşan ve proto-bankalar gibi önemli ekonomik kurumlardı.
    • Zenginliği (tahıl, hayvan, değerli metaller) sakladılar, kredi sağladılar ve tarımsal fazlalığı yönettiler.
    • Tapınak yöneticileri, malların üretimini, depolanmasını ve dağıtımını denetlediler.
    • Tanrılara yapılan sunular, tapınağın ekonomik kaynaklarına katkıda bulundu.

6. Kültürün Bir Dokusu: İnançlar, Uygulamalar ve Yenilikler

  • Yazının Şafağı: Çivi Yazısının Gelişimi ve Evrimi:
    • Sümerler tarafından yaklaşık MÖ 4. binyılın sonlarında (Uruk dönemi) geliştirilen çivi yazısı, bilinen en eski yazı sistemidir.
    • Muhasebe için kullanılan piktografik proto-yazıdan evrimleşmiştir.
    • Kil tabletlere kamış bir kalemle yapılan kama şeklindeki izler.
    • Başlangıçta Sümer dili için kullanılmış, daha sonra Akad, Babil, Asur ve diğer diller için uyarlanmıştır.
    • Kayıt tutma, yasalar (örneğin Hammurabi Kanunları), edebiyat (örneğin Gılgamış Destanı), dini metinler ve yazışmalar dahil olmak üzere çok çeşitli amaçlar için kullanılmıştır.
    • Yazıcılar büyük saygı görüyorlardı ve toplumda önemli bir rol oynuyorlardı.
  • Dini İnançlar ve Tanrılar Panteonu, Mitolojiler ve Ritüeller:
    • Mezopotamya dini, kozmik ve dünyevi güçleri temsil eden antropomorfik tanrılara sahip çok tanrılı bir dindi.
    • Sümer panteonundaki başlıca tanrılar arasında An (gök tanrısı), Enlil (hava ve fırtına tanrısı), Ninhursag (bereket tanrıçası) ve Enki (su ve bilgelik tanrısı) bulunuyordu. İnanna (Akadçada İştar), aşk, bereket ve savaşın yaygın olarak tapınılan tanrıçasıydı. Marduk, Babil’in baş tanrısı oldu. Asur, Asurluların baş tanrısıydı.
    • Her şehir devletinin kendi koruyucu tanrısı vardı ve tapınaklar bu tanrılara adanmıştı.
    • Zigguratlar, tanrıların meskeni olduğuna inanılan devasa basamaklı tapınak kuleleriydi.
    • Dünyanın, tanrıların ve insanların kökenini açıklayan zengin mitoloji, Gılgamış Destanı dahil.
    • Tanrıları memnun etmek ve refahı sağlamak için dini ritüeller ve sunular yapılırdı.
  • Sanatsal İfadeler:
    • Sümer sanatı çanak çömlek, heykel, resim, dekoratif sanat ve değerli mezar eşyalarını içeriyordu.
    • Uzun vücutları ve abartılı özellikleri olan stilize figürler yaygındı.
    • Motifler genellikle dini sembolleri, tanrıları, tanrıçaları ve kralları içeriyordu.
    • Kullanılan malzemeler arasında kil, taş, bakır, altın, gümüş, lapis lazuli ve deniz kabuğu bulunuyordu.
    • Önemli örnekler arasında Warka Vazosu, Tell Asmar Hazinesi, Ur Standardı ve Kraliçe Puabi’nin lirinden boğa başı bulunmaktadır.
    • Asur sanatı, tarihi ve dini sahneleri tasvir eden taş kabartmalarıyla bilinir.
  • Mimari Harikalar:
    • Zigguratlar en belirgin mimari yapılardı ve tapınak veya kutsal alan olarak hizmet ediyorlardı.
    • Tapınaklar ve saraylar da anıtsal yapılardı, genellikle yükseltilmiş platformlar üzerine inşa edilirlerdi.
    • Kil bolluğu nedeniyle kerpiç kullanımı yaygındı.
    • Kemerlerin, tonozların ve kubbelerin geliştirilmesi.
    • Şehirler genellikle kalın duvarlarla korunuyordu.
  • Bilginin Tohumları: Bilimsel ve Matematiksel İlerlemeler, Astronomi ve Tıp:
    • Zamanın (dakikada 60 saniye, saatte 60 dakika) ve dairenin (360 derece) bölünmesini etkileyen seksajezimal (60 tabanlı) bir sayı sistemi geliştirilmiştir.
    • Aritmetik, cebir ve geometri dahil olmak üzere ileri matematik bilgisi. Bazı kanıtlar Pisagor teoreminin bilgisini göstermektedir.
    • Yıldızları, gezegenleri ve Ay’ı haritalandıran ve ay takvimini geliştiren yetenekli astronomlar.
    • Teşhis, prognoz ve bitkisel ilaçların kullanımı dahil olmak üzere tıpta erken ilerlemeler.
    • Teknolojik yenilikler arasında tekerlek, saban, yelkenli, çömlekçi çarkı, sulama teknikleri ve bronz metalurjisi bulunuyordu.

7. Zamanın Yankıları: Medeniyetler Arası Etkileşimler ve Nüfuzlar

  • Sümer ve Akad Etkileşimi:
    • Yaygın iki dillilik dahil olmak üzere önemli kültürel alışveriş.
    • Akad dili Sümer çivi yazısını benimsemiştir.
    • Fonoloji, kelime dağarcığı ve sözdizimi üzerinde karşılıklı etki, bu da bir dil birliği kavramına yol açmıştır.
    • Akadlar tarafından saygı duyulan Sümer dili, dini ve mitolojik metinlerde kullanılmıştır.
    • Akad İmparatorluğu hem Sümer hem de Akad konuşanları yönetmiştir.
    • Sümer tanrıları Akad dini inançlarına entegre edilmiştir.
  • Babil’in Sümer Kültürü Üzerindeki Etkisi:
    • Babil medeniyeti, Romalılar ve Yunanlılar arasındaki ilişkiye benzer şekilde, eski Sümer kültüründen büyük ölçüde etkilenmiştir.
    • Babilliler, sulama, tarım, sayma sistemleri, yazı, eğitim ve sanat alanlarındaki Sümer başarılarını miras almış ve geliştirmişlerdir.
    • Babil edebiyatının çoğu Sümer orijinallerinden (örneğin Gılgamış Destanı) çevrilmiştir.
    • Sümer dili, Babil’de dini ve hukuki kullanım için devam etmiştir.
    • Babilli astronomlar, Sümer astronomik gözlemlerini benimsemiş ve geliştirmişlerdir.
  • Asur’un Babil Kültürü Üzerindeki Etkisi:
    • Asur kültürü, Babil kültüründen büyük ölçüde etkilenmiştir.
    • Her ikisi de Sümerler ve Akadlarla aynı tanrıların çoğunu paylaşmıştır.
    • Asurlular, su yönetimi, tarım ve ticaret alanlarında Babil geleneklerini ve tekniklerini benimsemişlerdir.
    • Babil, Asur hakimiyetinin çeşitli dönemleri altına girmiştir.
  • Mezopotamya Şehir Devletleri Arasındaki Ekonomik İlişkiler:
    • Değişen kaynak mevcudiyeti nedeniyle sık sık ticaret ve mal alışverişi.
    • Ur, Uruk ve Babil gibi şehir devletleri önemli ticaret merkezleri haline gelmiştir.
    • Ticaret yolları Mezopotamya içindeki farklı şehirleri birbirine bağlamış ve diğer bölgelere kadar uzanmıştır.
    • Özellikle su hakları konusunda kaynak rekabeti bazen çatışmalara yol açmıştır.
  • Siyasi Çatışmalar ve İttifaklar:
    • Sümer şehir devletleri arasında toprak, su ve kaynaklar için sürekli savaşlar.
    • Savunma veya fetih için ittifakların ve koalisyonların kurulması.
    • Akad, Babil ve Asur gibi imparatorlukların yükselişi, diğer şehir devletlerinin ve bölgelerin fethini ve kontrolünü içermiştir.
    • Mezopotamya devletleri arasında ve komşu güçlerle antlaşmalar ve evlilik ittifakları dahil olmak üzere diplomatik ilişkiler mevcuttu.

8. Yükseliş ve Düşüş: Mezopotamya Medeniyetlerinin Dinamiklerini Anlamak

  • Sümer Şehir Devletlerinin Yükselişi:
    • Güney Mezopotamya’nın verimli topraklarına yaklaşık MÖ 5000’de yerleşim.
    • Dicle ve Fırat nehirlerini yönetmek için sulama sistemlerinin geliştirilmesi, bu da artan gıda üretimine ve nüfus artışına yol açmıştır.
    • Sulama sistemlerinin inşası ve bakımı için işbirliği ihtiyacı, daha büyük toplulukların büyümesini teşvik etmiştir.
    • Gıda kıtlığı ve kontrolsüz su temini gibi coğrafi zorluklara getirilen çözümler, karmaşık, surlarla çevrili şehir devletlerinin yükselişine yol açmıştır.
  • Sümer Medeniyetinin Çöküşü:
    • Yaklaşık MÖ 1750’de Elamilerin istilası.
    • Sulama uygulamaları nedeniyle toprağın tuzlanması gibi potansiyel çevresel faktörler.
    • Yaklaşık 4200 yıl önce olası uzun süreli kuraklık.
    • Yaklaşık MÖ 2270’de Akadlı Sargon’un fethi.
    • Mezopotamya’da Amorilerin yükselişi.
  • Akad İmparatorluğu’nun Yükselişi:
    • Yaklaşık MÖ 2334’te Akadlı Sargon liderliğinde, Mezopotamya şehir devletlerini birleştiren bir dizi fetih başlatmıştır.
    • Dünyanın ilk daimi ordusunun kurulması.
    • Önemli ticaret yolları üzerinde kontrol.
  • Akad İmparatorluğu’nun Çöküşü:
    • Yaklaşık MÖ 2154’te Gutilerin istilası.
    • İç çatışmalar ve ekonomik istikrarsızlık.
    • Olası bir mega kuraklık dahil olmak üzere değişen iklim koşulları.
  • Babil’in Yükselişi:
    • MÖ 1792’de Amorite kralı Hammurabi altında öne çıkmış, Mezopotamya’nın büyük bir bölümünü fethetmiştir.
    • Ticaret yolları üzerinde stratejik konum.
  • Babil’in Çöküşü:
    • Hammurabi’nin ölümünden sonra imparatorluk zayıflamıştır.
    • MÖ 1595’te Hititler tarafından yağmalanmış ve daha sonra Kassitler tarafından yönetilmiştir.
    • Daha sonra Asur İmparatorluğu tarafından hakimiyet altına alınmıştır.
    • Yeni Babil İmparatorluğu MÖ 539’da Pers İmparatorluğu’na düşmüştür.
  • Asur İmparatorluğu’nun Yükselişi:
    • Eski, Orta ve Yeni Asur İmparatorlukları dönemlerinde birden multiple kez yükselişe geçmiştir.
    • Askeri güç ve yenilikler, yayılmalarında kilit faktörler olmuştur.
    • Ticaret yollarını kontrol etme arzusu.
  • Asur İmparatorluğu’nun Çöküşü:
    • MÖ 612-609 yılları arasında Babilliler ve Medler koalisyonu tarafından fethedilmiştir.
    • İç savaşlar imparatorluğu zayıflatmıştır.
    • Olası ani 60 yıllık mega kuraklık.
    • Zalim yönetimleri nedeniyle çok sayıda düşman edinmeleri.

9. Kalıcı Bir İz: Modern Dünyada Mezopotamya Mirası

  • Hukuk ve Yönetim:
    • Hammurabi Kanunları, sonraki hukuk sistemlerini etkilemiş, adalet ilkelerini somutlaştırmıştır.
    • Bir hükümdar altında merkezi devlet kavramı, modern hükümetleri etkilemiştir.
    • Erken bürokrasi ve yönetim biçimleri.
  • Bilim ve Matematik:
    • Seksajezimal sayı sistemi hala zaman ölçümü ve geometride kullanılmaktadır.
    • Cebir ve geometrinin temelleri.
    • Ay takvimi, sonraki takvim sistemlerini etkilemiştir.
    • Modern astronominin temellerini atan astronomide erken ilerlemeler.
  • Yazı ve Edebiyat:
    • Çivi yazısı, diğer yazı sistemlerinin gelişimini etkileyen temel bir yazı sistemiydi.
    • Gılgamış Destanı etkili bir edebiyat eseri olarak kalmaya devam etmektedir.
    • Kütüphanelerin ve kayıt tutmanın erken gelişimi.
  • Teknoloji ve İnovasyon:
    • Tekerleğin icadı, ulaşımda devrim yaratmış ve temel olmaya devam etmektedir.
    • Tarım ve sulama tekniklerindeki ilerlemeler.
    • Bronz ve demirin erken kullanımı.
    • Kemerler ve tonozlar gibi mimari yenilikler.
  • Diğer Kültürel Katkılar:
    • Din ve mitolojilerin resmileştirilmesi.
    • Şehir merkezlerinin ve şehir planlamasının geliştirilmesi.
    • Erken ticaret ve ekonomik sistemler.

10. Sonuç: Başlıca Gelişmelerin ve Kalıcı Etkinin Özeti

Mezopotamya medeniyetleri, insanlık tarihinin en önemli ve etkili uygarlıkları arasında yer almaktadır. Sümerler, Akadlar, Babiller ve Asurlular gibi çeşitli kültürler, bu verimli topraklarda gelişerek sonraki medeniyetlerin temelini atmışlardır. Kronolojik olarak, Neolitik dönemden başlayıp Pers ve Helenistik dönemlere kadar uzanan bu medeniyetler, sosyal, ekonomik ve kültürel açılardan önemli ilerlemeler kaydetmişlerdir.

Yazının icadı, tekerleğin kullanımı ve kodlanmış yasaların geliştirilmesi gibi yenilikler, bu medeniyetlerin kalıcı mirasının sadece birkaç örneğidir. Karmaşık sosyal hiyerarşiler, gelişmiş tarım teknikleri, geniş ticaret ağları ve etkileyici mimari yapılar, Mezopotamya toplumlarının örgütlenme ve yaratıcılık düzeyini göstermektedir. Bu medeniyetler arasındaki etkileşimler ve birbirleri üzerindeki etkileri, bölgenin tarihini şekillendirmiş ve kültürel alışverişi teşvik etmiştir.

Mezopotamya medeniyetlerinin yükseliş ve çöküş nedenleri çok yönlüdür. Çevresel değişiklikler, iç çatışmalar, dış saldırılar, ekonomik güç ve askeri başarı gibi faktörlerin tümü bu süreçlerde rol oynamıştır. Ancak, bu medeniyetlerin modern dünya üzerindeki etkisi inkar edilemez. Hukuk, yönetim, bilim, matematik, yazı ve teknoloji alanlarındaki mirasları, günümüz toplumlarının temelini oluşturmaktadır. Mezopotamya medeniyetlerini incelemek, insan uygarlığının köklerini anlamak için hayati öneme sahiptir.

Alıntılanan çalışmalar

  1. Exploring the Glorious Legacy of Ancient Mesopotamia! - PlanetSpark, erişim tarihi Mart 27, 2025, Exploring the Glorious Legacy of Ancient Mesopotamia! | PlanetSpark
  2. Ancient Mesopotamian civilizations (article) | Khan Academy, erişim tarihi Mart 27, 2025, Khan Academy
  3. Mesopotamia - Wikipedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, Mesopotamia - Wikipedia
  4. Who Were the Sumerians? Civilization, Religion and Daily Life - Centre of Excellence, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.centreofexcellence.com/who-were-the-sumerians/
  5. Mesopotamia’s Legacy: Shaping Today’s World - What is Social Studies?, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://socialstudieshelp.com/mesopotamias-legacy-shaping-todays-world/
  6. Mesopotamia - World History Encyclopedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, Mesopotamia - World History Encyclopedia
  7. 10 sumerian achievements | PPT - SlideShare, erişim tarihi Mart 27, 2025, 10 sumerian achievements | PPT
  8. Mesopotamian Science and Technology - World History Encyclopedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, Mesopotamian Science and Technology - World History Encyclopedia
  9. www.getty.edu, erişim tarihi Mart 27, 2025, Mesopotamia: Civilization Begins.
  10. Mesopotamia, 8000–2000 B.C. | Chronology | Heilbrunn Timeline of Art History, erişim tarihi Mart 27, 2025, Mesopotamia, 8000–2000 B.C. | Chronology | Heilbrunn Timeline of Art History | The Metropolitan Museum of Art
  11. History of Mesopotamia - Wikipedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, History of Mesopotamia - Wikipedia
  12. Mesopotamian Timeline, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.faculty.umb.edu/gary_zabel/Courses/Phil%20281b/Philosophy%20of%20Magic/Dante.%20etc/Philosophers/Idea/www.wsu.edu_8080/~dee/MESO/TIMELINE.HTM
  13. Timeline and Advances of the Mesopotamian Society - ThoughtCo, erişim tarihi Mart 27, 2025, Introduction, Timeline and Advances of Ancient Mesopotamia
  14. Sumerian Art – Art and Visual Culture: Prehistory to Renaissance, erişim tarihi Mart 27, 2025, Sumerian Art – Art and Visual Culture: Prehistory to Renaissance
  15. Sumer - Wikipedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, Sumer - Wikipedia
  16. Mesopotamian history: the basics - Oracc, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://oracc.museum.upenn.edu/amgg/mesopotamianhistory/
  17. Cuneiform - Wikipedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, Cuneiform - Wikipedia
  18. Cuneiform - World History Encyclopedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, Cuneiform - World History Encyclopedia
  19. Writing - Sumerian, Cuneiform, Pictographs - Britannica, erişim tarihi Mart 27, 2025, Writing - Sumerian, Cuneiform, Pictographs | Britannica
  20. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mart 27, 2025, Sumerian religion - Wikipedia.
  21. Mesopotamia: Civilization Begins - Getty Museum, erişim tarihi Mart 27, 2025, Mesopotamia: Civilization Begins
  22. Civilization in Sumerian City-States - Students of History, erişim tarihi Mart 27, 2025, Sumerian City States
  23. Mesopotamian Warfare - World History Encyclopedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, Mesopotamian Warfare - World History Encyclopedia
  24. Warfare and conflicts between city-states | Archaeology of Mesopotamia Class Notes | Fiveable, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://library.fiveable.me/archaeology-of-mesopotamia/unit-5/warfare-conflicts-city-states/study-guide/DibbvKgb4C9hWOGJ
  25. Early World Civilizations Unit 3 – Ancient Mesopotamia: Cradle of Civilization - Fiveable, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://library.fiveable.me/early-world-civilizations/unit-3
  26. Diplomacy in the ancient Near East - Wikipedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, Diplomacy in the ancient Near East - Wikipedia
  27. Sumerian city-states and their political structures | Origins of Civilization Class Notes, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://library.fiveable.me/origins-of-civilization/unit-4/sumerian-city-states-political-structures/study-guide/FqYocUlxCussIARw
  28. 1.4: Sumerian City-States - Social Sci LibreTexts, erişim tarihi Mart 27, 2025, 1.4: Sumerian City-States - Social Sci LibreTexts
  29. 2.7: Mesopotamian Empires - Humanities LibreTexts, erişim tarihi Mart 27, 2025, 2.7: Mesopotamian Empires - Humanities LibreTexts
  30. Ancient Mesopotamia: Timeline - Ducksters, erişim tarihi Mart 27, 2025, Ancient Mesopotamia: Timeline
  31. www.khanacademy.org, erişim tarihi Mart 27, 2025, Khan Academy.
  32. READ: Rise of Empires — Akkadians and Assyrians - Khan Academy, erişim tarihi Mart 27, 2025, Khan Academy
  33. Akkadian Empire - Wikipedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, Akkadian Empire - Wikipedia
  34. Akkadian Empire - History Timelines, erişim tarihi Mart 27, 2025, Akkadian Empire | History Timeline
  35. History of the Mesopotamian Legal System - Middle East And North Africa, erişim tarihi Mart 27, 2025, History of the Mesopotamian Legal System | Middle East And North Africa — Facts and Details
  36. Legacy of Mesopotamia and Its Greatest Influence on Modern Civilization - Aithor, erişim tarihi Mart 27, 2025, Legacy of Mesopotamia and Its Greatest Influence on Modern Civilization | Free Essay Example for Students
  37. Akkadian language - Wikipedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, Akkadian language - Wikipedia
  38. courses.lumenlearning.com, erişim tarihi Mart 27, 2025, The Akkadian Empire | World Civilization.
  39. The Akkadian Empire | World Civilization - Lumen Learning, erişim tarihi Mart 27, 2025, The Akkadian Empire | World Civilization
  40. Drought and the Akkadian Empire - National Centers for Environmental Information, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.ncei.noaa.gov/sites/default/files/2021-11/6%20Drought%20and%20the%20Akkadian%20Empire%20-Final-OCT%202021.pdf
  41. Strong winter dust storms may have caused the collapse of the Akkadian Empire, erişim tarihi Mart 27, 2025, Strong winter dust storms may have caused the collapse of the Akkadian Empire | Hokkaido University
  42. Sumerians - World History Encyclopedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, Sumerians - World History Encyclopedia
  43. www.cusd80.com, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.cusd80.com/cms/lib/AZ01001175/Centricity/Domain/8878/02%20-%20Sumerian%20Achivements%20Readings.pdf
  44. Sumerian Art, Culture: Architecture, Sculpture, Tomb Objects - Stone Age Art, erişim tarihi Mart 27, 2025, Sumerian Art, Culture: Architecture, Sculpture, Tomb Objects
  45. Ziggurat - World History Encyclopedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, Ziggurat - World History Encyclopedia
  46. Babylonia - Wikipedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, Babylonia - Wikipedia
  47. www.worldhistory.org, erişim tarihi Mart 27, 2025, Sumerians - World History Encyclopedia.
  48. lesson 3, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.hasdk12.org/cms/lib/PA01001366/Centricity/Domain/1690/SS%20Chapter%202%20Lesson%203%20Textbook.pdf
  49. www.ducksters.com, erişim tarihi Mart 27, 2025, Ancient Mesopotamia: Babylonian Empire.
  50. Ancient Mesopotamia: Babylonian Empire - Ducksters, erişim tarihi Mart 27, 2025, Ancient Mesopotamia: Babylonian Empire
  51. Babylon - Wikipedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Babylon
  52. Babylon - World History Encyclopedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.worldhistory.org/babylon/
  53. How Did Babylon Shape the History of the Ancient Near East? - TheCollector, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.thecollector.com/babylonian-shape-history-ancient-near-east/
  54. Legacy and historical significance of Hammurabi’s Code (1792-1750 BC) - Historia Scripta, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.historiascripta.org/ancient-civilizations/legacy-and-historical-significance-of-hammurabis-rule-1792-1750-bc/
  55. ️Archaeology of Mesopotamia Unit 15 – Mesopotamian Legacy: Enduring Influence - Fiveable, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://library.fiveable.me/archaeology-of-mesopotamia/unit-15
  56. Hammurabi - Wikipedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Hammurabi
  57. Babylonia | History, Map, Culture, & Facts - Britannica, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.britannica.com/place/Babylonia
  58. Nebuchadnezzar and the Fall of Babylon | World Civilization - Lumen Learning, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://courses.lumenlearning.com/suny-hccc-worldcivilization/chapter/nebuchadnezzar-and-the-fall-of-babylon/
  59. www.britannica.com, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.britannica.com/summary/Assyria#:~:text=Assyria%20may%20have%20originated%20in,much%20of%20the%20Middle%20East.
  60. The rise and fall of Assyria | Britannica, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.britannica.com/summary/Assyria
  61. Rise of Empires: Akkadians and Assyrians - OER Project, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.oerproject.com/OER-Materials/OER-Media/HTML-Articles/Origins/Unit3/Rise-of-Empires-Akkadians-and-Assyrians/590L
  62. Ancient Mesopotamia: Assyrian Empire - Ducksters, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.ducksters.com/history/mesopotamia/assyrian_empire.php
  63. Assyria, 1365–609 B.C. - The Metropolitan Museum of Art, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.metmuseum.org/essays/assyria-1365-609-b-c
  64. Assyria - Wikipedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Assyria
  65. Babylonian and Assyrian empires | Origins of Civilization Class Notes - Fiveable, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://library.fiveable.me/origins-of-civilization/unit-4/babylonian-assyrian-empires/study-guide/0M3Axcb9fgx7K9Yy
  66. What felled the great Assyrian Empire? A Yale professor weighs in, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://news.yale.edu/2019/11/13/what-felled-great-assyrian-empire-yale-professor-weighs
  67. Battle of Nineveh (612 BC) - Wikipedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Nineveh_(612_BC)
  68. The Monumental Fall of Babylon: What Really Shattered the Empire? | Ancient Origins, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.ancient-origins.net/ancient-places-europe/fall-babylon-0011090
  69. Fall of Babylon - Wikipedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Fall_of_Babylon
  70. www.studentsofhistory.com, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.studentsofhistory.com/sumerian-city-states#:~:text=In%20about%205000%20BCE%2C%20nomads,Sumer%20had%20over%2080%2C000%20people.
  71. Rise of Sumerian City States | PPT - SlideShare, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.slideshare.net/dchess/rise-of-sumerian-city-states
  72. The Rise of Sumerian City States…in five minutes or less - YouTube, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=dAymljKhing
  73. The Rise of Sumerian City-States - Google Docs, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://docs.google.com/document/d/1mN2AcPXxnNBeNrZKnPONivWXuwf42ZFVa6ssvb7lc3I/
  74. Cultures | Babylonia, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://ancientmesopotamia.org/cultures/babylonia
  75. socialsci.libretexts.org, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://socialsci.libretexts.org/Courses/Mizzou_Academy/World_History_A_B/01%3A_Early_Middle_Eastern_and_Northeast_African_Civilizations/1.04%3A_Sumerian_City-States#:~:text=Kings%2C%20local%20rulers%2C%20priests%2C,soldiers%2C%20architects%2C%20and%20scribes.
  76. Social Structure - Digging into Mesopotamia - Weebly, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://pmsancientmesopotamia.weebly.com/social-structure.html
  77. Ancient Sumer, a Class Society of Priests, Upper Class, Lower Class, and Slaves - Mesopotamia for Kids, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://mesopotamia.mrdonn.org/classes.html
  78. Mesopotamian civilisation The Sumerian society - DAWN.COM, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.dawn.com/news/885764/mesopotamian-civilisation-the-sumerian-society
  79. Culture Sumerian society was divided into several classes, with kings at the top and slaves at the bottom., erişim tarihi Mart 27, 2025, https://athomemiddleschool.com/static/3.3_ancient_mesopotamia-e4a1e4b7a618234b90706657da4e0715.pdf
  80. The Mesopotamian Upper Classes - History on the Net, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.historyonthenet.com/the-mesopotamian-upper-classes
  81. Social Classes & Job Specialization - 8 CHARACTERISTICS OF A CIVILIZATION, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://mesopotamiasumerbabyloncivilization.weebly.com/social-classes--job-specialization.html
  82. mesopotamiasumerbabyloncivilization.weebly.com, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://mesopotamiasumerbabyloncivilization.weebly.com/social-classes--job-specialization.html#:~:text=Sumerian%20society%20was%20famous%20in,%2C%20commoners%2C%20clients%20and%20slaves.
  83. Mesopotamia Daily Life in Sumer, erişim tarihi Mart 27, 2025, http://www.historyshistories.com/mesopotamia-daily-life-in-sumer.html
  84. www.worldhistory.org, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.worldhistory.org/article/16/the-family-in-ancient-mesopotamia/#:~:text=If%20the%20family%20were%20upper,was%20simply%20the%20primary%20provider.&text=In%20extended%20families%2C%20the%20grandfather,father%20head%20of%20the%20household.
  85. The Family in Ancient Mesopotamia - World History Encyclopedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.worldhistory.org/article/16/the-family-in-ancient-mesopotamia/
  86. The Family Unit | Encyclopedia.com, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.encyclopedia.com/history/news-wires-white-papers-and-books/family-unit
  87. Family Life and Children in Ancient Mesopotamia | Middle East And North Africa, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://africame.factsanddetails.com/article/entry-69.html
  88. Daily Life of Mesopotamia - History for kids, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.historyforkids.net/daily-life-of-mesopotamia.html
  89. 3.3: Love, Sex, and Marriage in Ancient Mesopotamia - Humanities LibreTexts, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://human.libretexts.org/Courses/American_River_College/HUM_300%3A_Classical_Humanities_Textbook_(Collom)/03%3A_Ancient_Mesopotamia/3.03%3A_Love_Sex_and_Marriage_in_Ancient_Mesopotamia
  90. THE BIG MYTH - the myths, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.mythicjourneys.org/bigmyth/myths/english/eng_babylonian_culture.htm
  91. Mesopotamian Contributions to Civilization: Unveiling the Pillars of Innovation in Agriculture, Writing, and Governance | by Father of History | Medium, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://scanderbegal.medium.com/mesopotamian-contributions-to-civilization-unveiling-the-pillars-of-innovation-in-agriculture-85a922f26262
  92. Agriculture of the Sumerians - Visual Brand Learning, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.visualbrandlearning.com/2019/02/sumerians-agriculture/
  93. Irrigation in Ancient Mesopotamia: Canals, Importance, Politics, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://africame.factsanddetails.com/article/entry-1023.html
  94. Agriculture in Mesopotamia - Wikipedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Agriculture_in_Mesopotamia
  95. Agriculture in the Fertile Crescent & Mesopotamia - World History Encyclopedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.worldhistory.org/article/9/agriculture-in-the-fertile-crescent--mesopotamia/
  96. Economy & State Formation Reference To Mesopotamia.pdf - SlideShare, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.slideshare.net/slideshow/economy-state-formation-reference-to-mesopotamiapdf/264687678
  97. Ancient Mesopotamian Science and Technology: 10 Key Inventions - Histicle, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://histicle.com/ancient-mesopotamian-technology-inventions-advancements/
  98. Religious and Cultural Influences on Technological Development in Ancient Sumeria - Fubini, erişim tarihi Mart 27, 2025, http://fubini.swarthmore.edu/~ENVS2/S2006/sprow1/essay2.html
  99. Economy of Sumer - Wikipedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Economy_of_Sumer
  100. Economy and Writing, erişim tarihi Mart 27, 2025, http://www.unm.edu/~gbawden/328-econ/328-econ.htm
  101. yl.sd53.bc.ca, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://yl.sd53.bc.ca/mod/book/view.php?id=4683&chapterid=2385#:~:text=Although%20agriculture%20was%20the%20chief,trade%20abroad%20to%20get%20them.
  102. Section 2.3 Ancient Mesopotamia: Sumerian Economy - YouLearn.ca, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://yl.sd53.bc.ca/mod/book/view.php?id=4683&chapterid=2385
  103. africame.factsanddetails.com, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://africame.factsanddetails.com/article/entry-1020.html#:~:text=The%20Sumerians%20traded%20for%20gold,valley%3B%20translucent%20stone%20from%20Oran
  104. Trade in Ancient Mesopotamia | Middle East And North Africa - Facts and Details, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://africame.factsanddetails.com/article/entry-1020.html
  105. Trade in Ancient Mesopotamia - World History Encyclopedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.worldhistory.org/article/2114/trade-in-ancient-mesopotamia/
  106. Mesopotamia Trade: Merchants and Traders - History on the Net, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.historyonthenet.com/mesopotamia-trade-and-merchants
  107. EXPLORING THE MESOPOTAMIAN TRADE (C.6000-539 BCE): TYPES, ORGANIZATION, AND EXPANSION - PalArch’s Journals, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://archives.palarch.nl/index.php/jae/article/download/11691/10333/23122
  108. Mesopotamian trade: Goods & Economy | Vaia, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.vaia.com/en-us/explanations/history/classical-studies/mesopotamian-trade/
  109. Sumerian | Fashion History Timeline, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://fashionhistory.fitnyc.edu/sumerian/
  110. Five Surprising Ways Mesopotamia Shaped the World - Ancient Origins, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.ancient-origins.net/ancient-places-asia/mesopotamian-innovations-0018391
  111. Ancient Mesopotamia: Science, Inventions, and Technology - Ducksters, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.ducksters.com/history/mesopotamia/science_and_technology.php
  112. Sumerian Economy and Trade - Crystalinks, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.crystalinks.com/sumereconomy.html
  113. 2.1: Sumerian Art - Humanities LibreTexts, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://human.libretexts.org/Under_Construction/Art_and_Visual_Culture%3A_Prehistory_to_Renaissance_(Buis)/02%3A_Ancient_Near_Eastern_Art/2.01%3A_Sumerian_Art
  114. Mesopotamia – Introduction To Art - Boise State Pressbooks, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://boisestate.pressbooks.pub/arthistory/chapter/mesopotamia/
  115. Great Institutions: Temple and Palace | Encyclopedia.com, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.encyclopedia.com/history/news-wires-white-papers-and-books/great-institutions-temple-and-palace
  116. Early Banking Practices in Ancient Sumeria: Ledger-Based Accounting and the Rise of Financial Systems - Faisal Khan, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://faisalkhan.com/2024/10/15/early-banking-practices-in-ancient-sumeria-ledger-based-accounting-and-the-rise-of-financial-systems/
  117. Mesopotamian religion - Gods, Rituals, Beliefs - Britannica, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.britannica.com/topic/Mesopotamian-religion/Cult
  118. How Ancient Mesopotamian Temple Organizations Can Teach Modern Entrepreneurs About Systematic Preparation - The Judgment Call Podcast, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://judgmentcallpodcast.com/2024/12/how-ancient-mesopotamian-temple-organizations-can-teach-modern-entrepreneurs-about-systematic-preparation/
  119. About this Collection | Cuneiform Tablets: From the Reign of Gudea of Lagash to Shalmanassar III - Library of Congress, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.loc.gov/collections/cuneiform-tablets/about-this-collection/
  120. How to write cuneiform | British Museum, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.britishmuseum.org/blog/how-write-cuneiform
  121. Mesopotamian Languages - Department of Archaeology | - University of Cambridge, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.arch.cam.ac.uk/about-us/mesopotamia/mesopotamia-history/mesopotamia-languages
  122. The Sumerians | Western Civilization - Lumen Learning, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://courses.lumenlearning.com/atd-herkimer-westerncivilization/chapter/the-sumerians/
  123. Sumerian mythology, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://mythologis.com/blogs/sumerian-mythology/sumerian-mythology
  124. 2.5 Sumerian Religion - CK-12, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.ck12.org/user:yxblcmtpbnnaz2nib2uudxm./book/giles-county-sixth-grade-social-studies/section/2.5/
  125. Sumerian religion - Wikipedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Sumerian_religion
  126. Sumerian Religion Simplified - YouTube, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=Pa4szTWV9Bk
  127. Ancient Mesopotamia: The Ziggurat - Ducksters, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.ducksters.com/history/mesopotamia/ziggurats.php
  128. Are the Sumerian and Akkadian related or totally different cultures? What about Persian culture? Is it the successor to the both cultures? : r/AskHistorians - Reddit, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.reddit.com/r/AskHistorians/comments/14lunp/are_the_sumerian_and_akkadian_related_or_totally/
  129. Ziggurat | Definition, History, & Facts - Britannica, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.britannica.com/technology/ziggurat
  130. Ziggurat Architecture in Mesopotamia: A Journey Through Time - ArchEyes, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://archeyes.com/ziggurat-temples-architecture-mesopotamia/
  131. Ziggurat - Wikipedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ziggurat
  132. Babylonian Culture | Western Civilization - Lumen Learning, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://courses.lumenlearning.com/atd-herkimer-westerncivilization/chapter/babylonian-culture/
  133. www.google.com, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.google.com/search?q=Sumerian+art+and+sculpture
  134. Sumerian Sculptures - Penn Museum, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.penn.museum/documents/publications/journal/18-3/sumerian_sculptures.pdf
  135. The Museum Journal | Sumerian Sculptures, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.penn.museum/sites/journal/8992/
  136. Mesopotamian art and architecture - Sumerian, Clay, Cylinder - Britannica, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.britannica.com/art/Mesopotamian-art/Sumerian-period
  137. Art of Mesopotamia - Wikipedia, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Art_of_Mesopotamia
  138. The discovery of a Sumerian clay tablet with cuneiform writing, showing the solar system from the third millennium BC - PASCAL Observatory, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://pascalobservatory.org/sites/default/files/scribd/the_discovery_of_a_sumerian_clay_tablet_with_cuneiform_writings_and_showing_the_solar_system_from_the_third_millennium_bc_6th_jan._2019.pdf
  139. Legacy of Mesopotamia and Its Greatest Influence on Modern Civilization - Aithor, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://aithor.com/essay-examples/legacy-of-mesopotamia-and-its-greatest-influence-on-modern-civilization-2
  140. Are Sumerian and Akkadian mutually intelligible with another? : r/AskHistorians - Reddit, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.reddit.com/r/AskHistorians/comments/w3p2e0/are_sumerian_and_akkadian_mutually_intelligible/
  141. The Sumerians and the Akkadians: The Forerunners of the First Civilization (2900-2003BC), erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.researchgate.net/publication/339782641_The_Sumerians_and_the_Akkadians_The_Forerunners_of_the_First_Civilization_2900-2003BC
  142. Section 2.3 Ancient Mesopotamia: Sumerian Decline - YouLearn.ca, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://yl.sd53.bc.ca/mod/book/view.php?id=4683&chapterid=2386
  143. Drought May Have Killed Sumerian Language | Live Science, erişim tarihi Mart 27, 2025, https://www.livescience.com/25221-drought-killed-sumerian-language.html